Grein Þórarins G. Péturssonar um hin óumflýjanlegu efnahagslegu þyngdarlögmál í Fréttablaðinu 10. janúar 2013
Hin óumflýjanlegu efnahagslegu þyngdarlögmál
Fram undan er endurskoðun kjarasamninga á almennum vinnumarkaði sem samþykktir voru vorið 2011. Í ljósi reynslunnar af þeim samningum er rétt að staldra við og spyrja hvort miklar nafnlaunahækkanir yfir stuttan samningstíma séu besta leiðin til að bæta hag launafólks. Eins og undirritaður varaði við í aðdraganda og kjölfar kjarasamninganna vorið 2011 hafa þær miklu launahækkanir sem í þeim fólust ekki skilað því sem að var stefnt, heldur leitt til aukinnar verðbólgu, m.a. þar sem fyrirtæki veltu kostnaðarhækkunum sem voru þeim um megn út í verðlag. Þótt erfiðara sé að sýna fram á það, er hugsanlegt að þessar miklu launahækkanir hafi einnig hægt á nýráðningum og jafnvel leitt til uppsagna. Ábati launafólks af þessum ríflegu nafnlaunahækkunum hefur því verið takmarkaður.
Hvað geta nafnlaun hækkað mikið án þess að verðstöðugleika sé stefnt í voða?
Hækkun launa í hagkerfinu í heild þarf að vera í takt við framleiðnivöxt vinnuaflsins til þess að verðstöðugleika sé ekki ógnað. Viðvarandi hækkun nafnlauna umfram framleiðnivöxt brýst því að öðru óbreyttu út í aukinni verðbólgu án þess að skila neinum ávinningi í kaupmætti. Farvegir þessa þekkta hagræna "þyngdarlögmáls" eru fyrst og fremst tveir. Áður hefur verið minnst á að fyrirtæki grípi til þess ráðs að velta launahækkunum umfram framleiðnivöxt út í verðlag. Hinn farvegurinn er í gegnum lægra gengi krónunnar. Að óbreyttu nafngengi veldur innlend launa- og verðlagshækkun hækkun raungengis sem veikir samkeppnisstöðu innlendra fyrirtækja gagnvart erlendum samkeppnisfyrirtækjum. Það skapar þrýsting til nafngengislækkunar, t.d. með því að tímabundin aukning kaupmáttar eykur eftirspurn eftir innfluttum afurðum sem þrýstir upp verði erlendra gjaldmiðla. Það er því rangt sem aðilar vinnumarkaðarins héldu fram í kjölfar kjarasamningsins vorið 2011 að hinar miklu launahækkanir væru til þess fallnar að styrkja gengi krónunnar. Þvert á móti var ljóst að þær myndu hvort tveggja í senn, setja aukinn þrýsting á krónuna og kynda undir verðbólgu, og grafa með því undan forsendum samningsins um hækkandi gengi krónunnar og litla verðbólgu.
Þetta hagræna þyngdarlögmál felur í sér að eigi að halda verðbólgu í 2,5% (verðbólgumarkmið ríkisstjórnar og Seðlabankans) getur aukning launakostnaðar á framleidda einingu (þ.e. nafnlaunahækkanir umfram framleiðnivöxt) að jafnaði ekki verið meiri en um 2,5% á ári, þótt þær geti vikið frá þessu í báðar áttir til skamms tíma vegna sérstakra aðstæðna. Launakostnaður á framleidda einingu hefur hins vegar hækkað langtum meira um árabil. Í fyrra nam hækkunin um 5% og árið 2011 hátt í 6%. Frá því að fjármálakreppan skall á haustið 2008 hefur hækkunin verið um 4½% að meðaltali á ári en var hátt í 7% á ári að meðaltali eftir aldamót og fram að fjármálakreppunni. Engan ætti því að undra að verðbólga hefur verið viðvarandi vandamál hér á landi.
Þetta sést enn frekar á meðfylgjandi mynd sem sýnir þróun launakostnaðar á framleidda einingu hér á landi og á evrusvæðinu. Einnig er sýnd þróunin í tveimur evruríkjum, annars vegar í Grikklandi sem er eitt þeirra ríkja þar sem laun hafa hækkað töluvert umfram framleiðnivöxt og hins vegar í Þýskalandi þar sem launahækkanir hafa verið í ágætum takti við framleiðnivöxt. Þessi þróun hefur þýtt að samkeppnisstaða Grikkja hefur stöðugt versnað gagnvart Þjóðverjum, sem á þátt í að skapa þann alvarlega efnahagsvanda sem Grikkir glíma nú við. Langan tíma tekur að endurheimta samkeppnisstöðuna, enda ekki hægt að gera það með lækkun nafngengis. Hækkun launakostnaðar hér á landi er hins vegar langtum meiri en hjá Grikkjum og á evrusvæðinu í heild. Nafngengislækkunin sem óhjákvæmilega fylgir þessum miklu launahækkunum hefur hins vegar gert það að verkum að samkeppnisstaða íslenska þjóðarbúsins hefur ekki rýrnað sem nemur hækkun launakostnaðar.
Kjarasamningar og peningastefnan
Líkur á óhóflegum launahækkunum verða að jafnaði meiri eftir því sem þensla í innlendum þjóðarbúskap er áþreifanlegri þar sem samningsstaða verkalýðshreyfingarinnar er sterkari eftir því sem skortur á vinnuafli er meiri. Reynslan af kjarasamningnum vorið 2011 sýnir hins vegar að jafnvel við aðstæður þar sem töluverður slaki er í þjóðarbúskapnum og atvinnuleysi er mikið getur niðurstaða almennra kjarasamninga falið í sér verulegar launahækkanir sem eru langtum meiri en atvinnulífið getur staðið undir og jafnvel nokkru meiri en verkalýðshreyfingin fór upphaflega fram á. Þótt nú séu uppi sérstakar aðstæður vegna lágs gengis krónunnar og greiðslujafnaðarkreppu Íslendinga sem skapar ójafnvægi á milli atvinnugreina, setur þessi niðurstaða ákveðin spurningarmerki við samningsferlið sjálft og leiðir í ljós verulega ágalla á fyrirkomulagi kjarasamninga hér á landi þar sem m.a. fara saman atvinnugeirar sem búa við gjörólíkar aðstæður.
Hættan við að reyna að endurheimta kaupmátt sem engar efnahagslegar forsendur eru fyrir er sú að vítahringur kaup- og verðhækkana skapist. Miklum launahækkunum er velt út í verðlag sem rýrir kaupmátt sem verkalýðshreyfingin reynir síðan að endurheimta við endurskoðun samninga með enn frekari launahækkunum sem síðan er velt aftur út í verðlag, o.s.frv. Það er hins vegar ljóst að þetta ferli getur einungis viðgengist ef peningastefnan bregst ekki við til þess að rjúfa vítahringinn. Fyrirtæki semja varla um launahækkanir sem þau geta ekki staðið undir nema þau ætli að velta þeim út í verðlag. Það gera þau varla nema í trausti þess að önnur fyrirtæki geri það einnig, ella eiga þau á hættu að missa markaðshlutdeild. Atvinnugreinar gera varla slíkt hið sama nema þær treysti því að nafngengi krónunnar fái að lækka til að samkeppnisstaða þeirra sé endurheimt. Hættan á því að samið verði um óhóflegar launahækkanir ætti því að vera minni ef aðilar vinnumarkaðarins búast við því að þeim verði mætt með hækkun vaxta og auknu peningalegu aðhaldi til að tryggja að verðbólga fái ekki að grafa um sig. Staðföst peningastefna gegnir því lykilhlutverki við að koma í veg fyrir að vítahringur launa- og verðlagshækkana myndist. Í þessu ljósi ber að skoða nýleg viðvörunarorð peningastefnunefndar Seðlabankans um endurskoðun kjarasamninga.
Lokaorð
Öll viljum við að launafólk njóti sanngjarns afraksturs af vinnuframlagi sínu. Öll viljum við bæta hag þeirra sem verst standa og lægstu launin hafa. Það eru hins vegar gömul sannindi sem Íslendingar lærðu með harmkvælum á áttunda og níunda áratug síðustu aldar að þetta næst ekki með nafnlaunahækkunum allra langt umfram framleiðnivöxt. Ábati slíkra hækkana er að endingu étinn upp af lækkun gengis og aukinni verðbólgu annars vegar og minni atvinnu hins vegar. Til að ná þessum markmiðum er vænlegra að semja um hóflegar launahækkanir sem skila launafólki ekki aðeins hærri nafnlaunum heldur einnig auknum kaupmætti og grípa til aðgerða á öðrum sviðum sem hækka hlutfallsleg laun þeirra sem lægri laun hafa, svo með því að auka hæfni og framleiðni þeirra. Þetta gamla efnahagslega þyngdarlögmál virðist hafa gleymst en það er allra hagur að það verði haft að leiðarljósi við samningagerð á vinnumarkaði.
Höfundur er aðalhagfræðingur Seðlabanka Íslands og meðlimur í peningastefnunefnd bankans. Þær skoðanir sem hér koma fram þurfa ekki að endurspegla skoðanir annarra nefndarmanna.